गएको साल पुष २३ गते कवि भुपाल राईले कान्तिपुर कोशेलीमा ‘तपाईंको पहाड घर कहाँ हो ?’ शिर्षकमा एउटा लामो आलेख बाहिर ल्याएका थिए । शिर्षकले हामी पहाडमा पुख्र्योली थातथलो भएकाहरुबीच भेटघाट वा चिनजान हुँदा सोधिने वा जानकारी लिने यो आम वाक्य हो । जसरी उपत्यकाका रैथानेहरु समयअनुसार तपाइले चिया खानु भयो, खाजा खानु भयो, खाना खानु भयो ? भनेर अनायस सोध्ने गर्छन । यो वाक्य त्यस्तै एउटा परिचय गर्ने अनौपचारिक कुराकानीको प्रस्थान वाक्य हो ।
पचासको दशकतिर लेखिएको राईकै कविता ‘दाजै कविता गाउँमै छ’ को प्रसंगबाट सुरु गरेर लेखिएको यो आलेख आफैमा ‘अर्थ-राजनैतिक-साहित्य’ बनेको छ । साहित्य कुनै वर्ग, समुदाय विशेषको पक्षपोषण गर्छ भन्ने मान्यता यो लेखले स्थापित गरेको छ । र, साहित्य लेखनमा बखान गरिने स्वतन्त्रता, स्वच्छन्दता, उत्तरआधुनिकता र अराजकताको खण्डन गर्दछ । मैले उनको यो कविता पढेको छैन तर, राईले कविता यात्राको सन्दर्भमा यो कविता ‘माइलखुट्टी’ भएको ठहर गरेका छन् । साझा प्रकाशनले त्यही शिर्षकमा संग्रहकै रुपमा प्रकाशित गरेपछि यस्तो लाग्नु अस्वाभाविक पनि हैन ।
लेखनका दुई धारा छन् एउटा अतित अर्थात भूत लेखन अर्को सिर्जनात्मक लेखन । भूत लेखन सिर्जनात्मक हुन्न भन्ने नै चैं हैन । तर अक्सर भूत लेखन बढी काल्पनिक हुन्छन् । कतिपय सन्दर्भमा असान्दर्भिक पनि भैसकेको हुन्छ । भएकै घटना लेखिए पनि त्यसलाई पत्याउने आधार खुम्चिसकेको हुन्छ । सिर्जनात्मक लेखन चैं वर्तमानको अवस्थालाई भविष्य देखाउने मार्ग हो । राइको त्यो अतितको कविता पनि उनले बोकेको दर्शनसंग सम्बन्धित चेतनाको स्तरले भूत वा सिर्जनाको हैसियत निर्धारण गर्छ । उनकै भाकामा उनकै कवितामा परिभ्रमण गर्दा उनले गर्ने आजको उनको चेतनास्तरले स्वमूल्याङ्कन गर्ने हो ।
राईको कविता, ‘दाजै कविता गाउँमै छ’ यो शिर्षकले नै सबै कुरा बोलेकै छ । अझ कविताको अन्य अन्तरंग गेडाले धेरै कुरा खोलेकै होला । पूर्वी नेपालको कुनै गाउँको प्रकृति, मानव वस्ती र त्यहाँको सामाजिक सांस्कृतिक लयमा लेखिएको त्यो कविताले पूर्वी पहाडको राष्ट्रियतालाई त बोकेकै होला । अर्थात समग्रमा यो क्षेत्रीय ‘नेचर-डेमोग्राफिक’ रुपरेखा होला । त्यहाँको भूगोल, प्रकृति, जिवन जगत, सुखान्त, दुखान्त गाउँको कथा समेटिएकोले कविता गाउँमा भएको उद्घोष कविले गरे होलान ।
अक्सर कविता त गाउँमै हुन्छ । श्रम, दुःखजिलो, पीडा, शोषण, उत्पीडन, अभाव दूर दराज र विकट गाउँमा हुन्छ । कविता वा साहित्यका अन्य विधाले यसैमा बोल्ने हो । यसमानेमा कवि राइको कविता पहाडि गाउँको प्रकृति र समाजलाई उधिनेर बोल्यो । तर कविता त्यो पहाडि गाउँमा मात्रै हुन्न । कविले उधिने झैं श्रम, आफ्नो भन्ने सघन भाव मधेसका देहातमा पनि छ । यो पहाडको कुनै गाउँको विषय मात्रै हैन । मधेसका अनेकान गाउँमा पनि कविता भए, छन । मधेसका पीडा, वेदनाले पनि कविता लेखाउँछ, लेखाएका पनि छन् ।
शहरमा त नाटकमात्र हुन्छ । गाउँको अभावग्रस्त कविताले केहि नदिएपछि अझ दुःखमाथि दुःख थपेपछि गाउँ छोडेर भौंतारिएका हुन । कविताको पीडा पोख्न, पीडा मेट्न मानिसहरु गाउँ छोडिरहेका छन । जनजिविकाको लागि पनि थातथलो छोडेका हुन । केहिले गाउँले शहरलाई घेर्ने रणनीति अनुसार स्थानान्तर हुँदा शहरमा अल्मलिएका वा हराएका हुन सक्छन् ।
मधेसको त्यो फाँटिलो देहातमा कविता, गीत सबै फलेफुलेका छन् । फले नफुलेका भए मैथली साहित्यमा महाकवि विद्यापति हुन्नथे । तर, एउटा चरित्रले पहाड तनहुँ घाँसी कुवाका भानुभक्तलाई आदिकवी देख्यो । ‘महाकवी’, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा मात्रै भए । कवि शिरोमणी लेखनाथ भए । राष्ट्र कवि माधव घिमिरे यस्तै यस्तै आदि । यस्तो आदिकवी, महाकवी, शिरोमणी, राष्ट्रकवि जन्माउने पहाडमात्र बहुप्रचारित भएपछि अलिकति चेत भएको पहडियालाइ अर्को पहडियाले भेट्दा सबैले सोध्ने नै भए ‘तपाईंको पहाड घर कहाँ हो ?’
सामुदायिक पहिचानको थातथलो त हुन्छ नै यदि यहि कुरा जान्नलाई कविलाई धरमपुर झापामा सोधेको कुरा रहस्यमय हैन । बरु उ भित्र शुसुप्त अवस्थामा रहेको पहिचानजनित राष्ट्रियताको भाव हो । तर पञ्चायतको उदयसंगै राष्ट्रियता सामुदयिक भावको छैन । भौगोलिक भाव भैसकेको छ । विसं २०१८ मा निर्मित संविधानले १४ अञ्चल ७५ जिल्ला घोषणा गर्नासाथ सामुदायिक राष्ट्रियता खारेज भयो । यसर्थ कविले आफु स्थान्तरण भएको काठमाण्डुलाई आफ्नो घर भने । सहभागिले अलिक कर गरेपछि पुख्र्योली थलो भोजपुर भने तर माझ किराँत भन्न सकेनन् वा भ्याएनन ।
पञ्चायतले पछिल्लो पटक राष्ट्रियताको एउटा भाष्य निर्माण गरिदिएको छ । त्यो भौगोलिक राष्ट्रियता हो । पूर्वी पहाडको राष्ट्रियता अब वल्लो किरात, पल्लो किरात र माझ किरात वा लिम्बुवान रहेन । समग्र पहाडि मूलको भौगोलिक राष्ट्रियता बन्यो । सोलु, ओखलढुंगा, संखुवासभा, ताप्लेजुङ आदि बन्यो । यसैले हिमालमा बस्नेहरु पनि पहाडि जिल्लाका नामले चिनिने भए । तराइमा त मिथिला, भोजपुरा, अवध हैन सुनसरी, मोरग सप्तरी धनुषा आदि नामका भए । पहाडि राष्ट्रियतालाई स्थापित गर्ने मनोविज्ञान अन्तर्गत हिमाल र मधेसलाइ विस्थापित गर्ने योजना हुनसक्छ । यसैले तराइ वा हिमालमा बस्नेलाइ उसको वतन सोध्ने चलन छैन । कविले जान्न खोजेको नेपाली राष्ट्रियताको अन्तर्य यहि हो । त्यसैले पहाडियाहरु पूर्व पश्चिम जहाँका हुन तिनले भेट्दा पहिलो थेगो हुन्छ, ‘तपाँइको पहाड घर कहाँ हो ?’
नेपालको यो आधुनिक स्वरुप बन्नु भन्दा अघि पनि नेपाल थियो । किरात, लिच्छवी, मल्लकालमा पनि वर्तमानको नेपालको करिव यही स्वरुपको समग्र नाम नेपाल हो । भलै त्यहाँ भित्र बाइसी, चौविसी, उपत्यकामा तीन र उपत्यका पूर्व तीन गरी ५२ गणराज्यहरु किन नहुन । तिनै गणराज्यहरुको ऐतिहासिक स्वरुप आधुनिक नेपालको इतिहास हो । तर, एकत्रित स्वरुपको राज्य विस्तार गर्ने काम पहाड गोर्खा राज्यले गर्यो । यसैले कवि राईले संकेत गरेझैं नेपाली राष्ट्रियताको निर्माण त्यही पहाडले गर्यो । पहाड र पहाडियाले निर्माण गरेको राज्य र राष्ट्रियतामा अन्यले अपनत्व ग्रहण गर्न नसकेको हो ।
नेपाली राष्ट्रवादको चुरो नेपालको ‘एकीकरण’ वा ‘गोर्खा राज्यको विस्तार’ दुई कुराको छिनोफानो नहुञ्जेल तर्कतरंग चलिरहन्छ । पहाड त वर्तमान राष्ट्रवादको मूख्य धमनी हो, जहाँबाट रक्त सञ्चार भैरहन्छ । अमिवाको न्युक्लियस र त्यसलाई सघाउने प्लाज्माहरुको नियति यस्तै हुन्छ भनेर गरेको उदाहरण पनि यहाँ सटिक छ । जसले कविकै भाकामा भन्दा हिमाललाइ नजरअन्दाज गर्यो । मधेसलाइ परहेजमा राख्यो ।
कविले ठीकै भने राष्ट्रवादको पहाडि एकात्मक ढाँचा ‘असिल हिन्दुस्थाना’ बनाउने पृथ्वीनारायण वैचारिकीमा आधारित थियो । त्यसअघि त नेपालको स्वरुप उत्पीडनरहीत संघीय गणराज्यमा थियो जसको चर्चा माथि पनि भैसकेको छ । तर सेनहरुले स्वशासनलाई भत्काउने, उपनिवेश बनाउने क्रियाकलाप गरेर ‘पृथ्वी विचार’लाई भ्रुणमा ल्याउने मार्ग प्रशस्त गरेका थिए ।
त्यसपछि पृथ्वी विचार जंगबहादुर कुँवरको मुलुकी ऐन हुँदै संस्थागत हुने क्रम बढ्यो । महेन्द्र शाहले एक धर्म सापेक्ष, भूमिसुधारको नाममा किपट उन्मुलन, लोकतन्त्रको खारेजीलगायत अर्थ-राजनैतिक कार्यक्रमलाइ निरन्तरता दिए । जसको उत्कर्ष जनमत संग्रह, पहिलो, दोस्रो जनान्दोलन, शसस्त्र विद्रोह, मधेस आन्दोलनमार्फत जवाफतलब भएको थियो । तर खारेजीमा परेको यो पहाडि राष्ट्रवाद फेरिपनि संस्थागत हुने सुरसारमा छ । यसैले धर्म सापेक्ष ‘असिल हिन्दुस्थाना’को पुनरस्थापना, संघीयताको खारेजीसहीतको खिचडीका सर्दाम भेला गरिदैछ । यसपटकको मतादेशले त्यतैतिरको संकेत गरेको छ । यसैले संसदमा एक भाषा, एक भेष, एक राष्ट्र एक देशको रिहर्सल सुरु भएको छ । जुन राष्ट्रवादले मधेसलाइ राष्ट्रघात र घातिको पगरी गुथाएको थियो त्यही पहाडि राष्ट्रवादलाइ उजिल्याउन खोजिदैछ । जुन राष्ट्रवादले राजनैतिक स्वतन्त्रता खोज्नेलाइ अराष्ट्रिय तत्व (अत) बनाएको थियो । त्यसैले राष्ट्रिय एकताको पुरानो मिती खोजेर पुष २७ गतेलाई दिवस बनाइदैछ । यसैले अब झन जोडले भेटघाटमा सोध्नेछन, ‘साँच्ची तपाईको पुख्र्यौली पहाड घर कहाँ हो ?‘
पुनर्वासको चर्चा :
यसै प्रसंगमा कविले पुनर्वासको चर्चा पनि गरेका छन् । सुन्दा कणर्प्रिय लाग्ने पुनर्वास योजनाको छद्म दृष्टि तराइका फाँटमा पहाडको हस्तक्षेप बढाउनको लागि रहेको ठहरमा पुगेका रहेछन । तर पुनर्वासमात्र हैन ‘रस्ती रसाई बस्ती बसाइ’ नारा अन्तर्गत पूर्वी तराइमा बसोबास गराइएको थियो । आजको सुनसरी, मोरङ र झापामा कैयौं स्थानमा झोडा फाँड्ने काम भएको थियो । मोरङको कुल झोडा, रमाइलो झोडा, कानेपोखरी, झापाको केर्खा, झिलझिले, सुनसरीको पञ्चायन, महेश्वरलगायत अनेक झोडा (चारकोशे जंगल) फँडानी गरेर पहाडका बासिन्दालाई बसाइयो । पुनर्वास कम्पनीले मध्यमधेसमा पहाडि मूलकाहरुलाई बसायो । झापाको सीमावर्ती क्षेत्र पृथ्वीनगर, जलथलदेखि महकाली कञ्चनपुरको दोधारा चाँदनीसम्म पहाडिमूलकाहरुको वस्ती बसाउने काम भयो । सूचना प्रविधिको उस्तो विकास नभएको त्यो बखतमा महेन्द्रले मानवलाई नै प्रयोग गरेर राष्ट्रवाद मधेसमा वोल्लो छेउदेखि पल्लो छेउसम्म विस्तार गरे ।
राप्तीघाँटी विकास परियोजना अन्तर्गत चितवन फँडानी गरेपछि पहाडे मूलकालाई बसाइयो । नेपाल औलो उन्मुलन संघ गठन गरेर त्यसैको माध्यमबाट मच्छड मार्ने विषादी ‘डिडिटी’ पाउडर छरियो । मधेसमा मच्छडसंग जुध्न सक्ने क्षमता मधेसी र थारुहरुमा मात्र थियो । यसर्थ पहाडि मूलकाहरु मधेसको बाटोमात्र हिँडदथे, रात कटाउँदैन थे । यो विषादी छरेपछि केही हदसम्म औलो उन्मुलन हुन थाल्यो । चितवन लगायतका मधेस बस्न अनुकुल भयो । मधेस बस्न अनुकुल हुँदै गएपछि राजनैतिक पीडितका नाममा, वर्माबाट फर्केका प्रवासी नेपालीका नाममा पनि पहाडि मुलकालाई चितवन लगायत मधेसमा बसाइयो ।
नेपाल भारत सीमा रक्षाका नाममा गोर्खा भूपू सैनिकलाइ मधेसमा जग्गा वितरण गरियो । ठीकै भनेका हुन कविले यो आलेखमा ‘महेन्द्रीय पहाडे राष्ट्रवाद’ मधेसमा यसरी विस्तार भयो । वर्तमानको नेपाली राष्ट्रवादको बनीबनाउ स्रोत पहाड नै हो । त्यो स्रोतलाइ उपयोग गरेर महेन्द्रले मधेसमा राष्ट्रवादको नयाँ बैचारिकी स्थापित गरे । त्यसैले आजसम्म महेन्द्रीय वैचारिकीले आम पहाडे मुलकालाई भेट्दा बोल्ने थेगो नै बनाइदिएको छ, ‘तपाइको पहाड घर कहाँ हो ?
राजमार्गको कुरा : विकासको लागि राजनीति
नेपालको आर्थिक जिवन पूर्व-पश्चिम हैन उत्तर-दक्षिण जोडिएको छ । तर, राजा महेन्द्रले पूर्व-पश्चिम राजमार्ग आफ्नै नाममा आफ्नै गुरु योजना अन्तर्गत बनाए । मधेसको आर्थिक जिवन रेखा त हुलाकी मार्गसंग धेरै सम्बन्धित थियो । हुलाकी मार्ग बनाउँदा हुने मधेसको उन्नतीलाई नजर अन्दाज गरे । उनले नया राजामर्ग बनाए जहाँ उनको वैचारिकी स्थापित गर्न सजिलो होस । कविले महेन्द्र राजमार्ग बनाउनुको उद्वेश्यमा मत बझाई राख्नु पर्ने छैन । महेन्द्रको एकमात्र नारा थियो ‘विकासको लागि राजनीति’ । जहाँ विकास गर्ने हो त्यहाँ राजनीति पुर्याउने । राजनीति नजाने ठाउँमा विकास नलैजाने । यसैले उनले पहाडको विकासमा ध्यान दिएनन् । महेन्द्रलाई मधेसमा आफ्नो अनुकुल ‘राष्ट्रवादी राजनीति’ लैजानु थियो । महेन्द्र राजमार्गको विकासको नाममा राजनीति कुदाएका हुन । कविले भनेझै्र सेवा, सुविधा, अवसर र विकासबाट बञ्चित पहाडि समुदाय राजमार्गमा बसाइ सरे । यो वाध्यकारी परिस्थिति बनाउने महेन्द्रीय ‘विकासको लागि राजनीति’ नारा थियो । यो नारालाई ठीक उल्टो पारेर बुझियो भने खुट खबर आउँछ जस्तो ः राजनीतिको लागि विकास । कविले उठाएको मूख्य प्रश्नको उत्तर यहि हो ।
पहाडको त्यो बनीबनाउ राजनीति लैजान महेन्द्र राजमार्ग अनुकुल थियो । यसैले उत्तर-दक्षिणको आर्थिक जिवनलाई पनि उनले हेरेनन र पूर्व-पश्चिम हुलाकीलाई पनि मान्यता दिएनन । बरु मानव वस्ती कम्ती भएको चुरेको फेदैफेद राजमार्ग बनाए जहाँ पहाडे मूलकाहरुको बस्ती बसाउन सजिलो होस । आखिर भयो पनि त्यस्तै काकडभिट्टादेखि कञ्चनपुरसम्म नै महेन्द्र राजमार्गमा पहाडे राष्ट्रियताको सघन उपस्थिति भयो । यसरी महेन्द्रीय राष्ट्रवादले सिमावर्ती काकडभिट्टादेखि दोधारा चाँदनीसम्म यसैगरी पूर्व-पश्चिम राजमार्गले मेचीदेखि महाकालीसम्म मधेसलाइ घेराबन्दी गर्न सफल भयो । त्यहाँ बसोबास गर्ने जति पुस्ता विते पनि अझै एकअर्का भेट हुँदा सोध्ने गर्छन, ‘तपाइको पहाड घर कता हो ?’