महागुरु फाल्गुनन्दका केही महत्वपूर्ण कार्यहरु

अवधारणा

राष्ट्रिय विभूति महागुरु फाल्गुनन्द (वि.सं. १९४२-२००५) समान्य किसान परिवारमा जन्मनुभयो । आर्थिक कठिनाई, विधंशकारी प्रथम विश्वयुद्ध र निरंकुश राणा शासनकबीच वहाँको जीवन बितेको थियो । चुनौतीमाझ आध्यात्मिकता, मानवता, समानता, अहिंसा, शान्ति, प्राणी रक्षा र वातावरण संरक्षणका निम्ति धेरै कामहरु गर्नुभयो । वहाँको कार्यको उच्च मूल्यांकन गर्दै राज्यले राष्ट्रिय विभूतिका रुपमा विभूषण ग¥यो । महागुरु फाल्गुनन्दका कार्यहरुको कम बहसभएका पक्षहरुबारे यस लेखमा उल्लेख गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

शान्ति र अहिंसाको वकालत

महागुरु फाल्गुनन्द वि.सं. १९६४ मा अंग्रेजको गोर्खाली पल्टनमा भर्ना हुनभयो । वहाँले १२ वर्ष फौजी जीवन बिताउनु भयो । ‘वि.सं. १९७१ साउन १३ मा पहिलो विश्वयुद्ध भई १९७५ कात्तिक २६ समाप्त भयो । युद्धमा ९० लाख सैनिक र ७० लाख सर्वसारधण मारिएको थियो ।’ पहिलो विश्वयुद्धमा महागुरु फाल्गुनन्द ब्रिटिस गोर्खा सेनामा कार्यरत हुनुहुन्थ्यो ।

प्रथम विश्वयुद्धताका महागुरु फाल्गुनन्द ‘ध्यानी हवल्दार’को रुपमा परिचित हुनुहुन्थ्यो । वहाँको कमाण्डमा एक सेक्सन सिपाई युद्धमा खटिएको थियो । युद्ध चलिरहेको एकदिन आफ्ना सेक्सन सिपाईहरुलाई भन्नुभयो, ‘हेर! दुश्मन भनिनेहरु पनि हामी जस्तै मानिस हुन् । जर्मनहरुले हाम्रो केही पनि बिगारेका छैनन् । उनीहरुलाई स्वास्नी, छोराछोरीले दुःख पाउँछन् । तर, सरकारको नूनपानी खाएको छौं, नुनको सोझो गर्नुपर्छ । हुकुम पालना गर्नैपर्छ । यसकारण गोली कि अकाशतिर कि भुँइतिर हान्नु, मान्छेलाई ताकेर नहान्नु । माङलाई सम्झनु । सत्य र धर्ममा बसियो भने मरिंदैन।’

युद्धको शान्तिपूर्ण सामाधानका पक्षमा महागुरु फाल्गुनन्द हुनुहुन्थ्यो । वहाँ हिंसा चाहनुहुन्न थियो । विश्वयुद्ध समाप्त भएपछि वहाँ स्वदेश फिर्नुभयो । पहिलो विश्वयुद्ध त्यसबेलासम्मको सबैभन्दा ठूलो युद्ध थियो । युद्धले पैदा गरेको नरसंहार, रक्तपात, विधंस, पीडा, वियोग र विनासप्रति सायद वितृणा थियो वहाँमा । पल्टने जीवनपछि वहाँले शान्ति र अहिंसाका पक्षमा वकालत गर्नुभयो ।

महागुरु फाल्गुनन्दले नेपाल, भारत, भुटान र वर्मा पुगेर विश्व शान्ति र अहिंसाको शन्देस छर्नुभयो । महागुरु फाल्गुनन्द वि.सं. १९७६, १९८६ र १९९३ मा भुटान भ्रमण गर्नुभएको थियो । त्यसबेला साम्ची राजरुख, ताला, ढुङगेना, छुसा, छुङफोलिङ र कोठीलाइन र तुम्बापो गाउँमा भ्रमण गर्नुभयो । भुटान दाँगापेला ६ महिनासम्म बसेर किरात लिपि, मुन्धुम र विश्वशान्तिबारे प्रचार—प्रसार गर्नुभयो ।

पल्टने जीवनपछि महागुरुले कुनै बिलासी जीवन र सुःख सहेंलको खोजी गर्नुभएन । सुविधासम्पन ठूला शहर रोज्नुभएन । पूर्वी नेपालको डाँडाकाडाँ, गाउँघर घुम्नुभयो । समाजमा द्वन्द्व, मारकाट, लडाई झगडाको कारकतत्वको खोजी गर्नुभयो । अधिक मद—मदिराको सेवन, अशिक्षा र राज्यद्वारा अधिकारको असमान वितरण द्वन्द्वका कारणको रुपमा पाउनुभयो । यसबाट समाजलाई बाहिर ल्याउन के गर्न सकिन्छ भनेर तत्कालीन लिम्बुवान (पूर्वी नेपाल) का थुम तथा गाउँ प्रमुख सुभा र तुम्याहाङहरुसँग थुप्रै चुम्लुङ (बैठक) गर्नुभयो । त्यसमध्ये सबैभन्दा बृहत र ऐतिहासिक महत्वको चुम्लुङ चाहिँ वि.सं. १९८८ बैसाक २४ गतेको पान्थर लब्रेमा सम्पन्न चुम्लुङ थियो ।

महागुरु फाल्गुनन्दले वि.सं. १९९४ साल हिउँदमा आफ्ना चेलाहरुका साथ माझ किरात भ्रमणमा गर्नुभयो । त्यसबेला वहाँले उदयपुर, ओखलढुङगा र भोजपुरका गाउँ—गाउँ डुलेर भाषा, लिपि, संस्कृति, शान्ति र आध्यात्मिकताबारे प्रचार—प्रसार गर्नुभएको थियो ।

मातृभाषामा शिक्षाको पहल

समाजको पछौटेपन र अज्ञानताका कारणका रुपमा ‘अशिक्षा’ रहेको महागुरु फाल्गुनन्दले थाहा पाउनुभयो । महागुरु फाल्गुनन्दको पहलमा वि.सं. १९८८ बैसाक २४ गते शुरुभएको लिम्बुवान क्षेत्रका प्रशासनिक प्रमुख सुभा, सर्वसाधरण, भक्तजन र तुम्याहाङहरुको भेलाले सातबुँदे सत्यधर्म मुचुल्का निर्माण ग¥यो । मुचुल्कामा युमा माङहीम स्थापना गर्ने तथा मातृभाषामा शिक्षा दिन स्कूल खोल्ने उल्लेख गरेको थियो । त्यसबेला विद्यालयहरु खोल्न सहज थिएन । माङहीमहरुमा मुन्धुम शिक्षा लिने व्यवस्था गर्नुभयो । मुन्धुम पठन—पाठनका माध्यमबाट हजारौं भक्तजनलाई साक्षर भए ।

महागुरु फाल्गुनन्दले नेपालमा मातृभाषाको विषय उठान गर्नुभएको समय आम नागरिकका निम्ति शिक्षा लिने व्यवस्था थिएन । राणा शासकहरुले अंग्रेजी र संस्कृत भाषामा शिक्षालाई जोड दिइरहेका थिए । वि.सं. १९८६ पुस्तकालय खोल्ने योजना बनाइरहेको लक्ष्मीप्रसाद देबकोटा, सिद्धिचरण श्रेष्ठलगायतका दर्जनौं यूवालाई एक महिना कैद गरियो । वि.सं. १९८७ मा भीम शमसेरले पाठशाला संचालनमा रोक लगाए । अन्य आदिवासीका मातृभाषामा शिक्षाका विषय सोच्न सक्ने अवस्था थिएन । जहानीय राणा शासन कालमा शिक्षालाई नागरिकका आधिकारका रुपमा लिने गरिन्न थियो । शिक्षा शासकहरुको ताजबिजीमा थियो । शाह राजा र राणा प्रधानमन्त्रीका सन्तानका निम्ति विद्यालयहरु खोलिएका थिए ।

हाल ‘मातृभाषामा शिक्षा’ का मुद्दा शिक्षा क्षेत्रको जल्दो—बल्दो विषय हो । संयुक्त राष्ट्र संघको पहलमा सन् १९९० थाइल्याण्डको जोम्तिममा सम्पन्न अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनले ‘सबैका लागि शिक्षा’ नीति पारित गरेको थियो । सो नीतिको नेपालले पनि समर्थन गरेको थियो । सन् २००० सेनेगलको डकारमा सम्पन्न विश्व शिक्षा मञ्चको सम्मेलनले ‘डकार ढाँचा’ तयार पा¥यो । सोही ढाँचाको आधारमा नेपालले ‘मातृभाषाको माध्यमबाट आधारभूत तथा प्राथमिक शिक्षा पाउने अधिकार सुनिश्चित गर्ने नीति तय ग¥यो । ‘राष्ट्रिय शिक्षाको योजना आयोग’ले वि.सं. २०११ मा पेस गरेको प्रतिवेदनमा खस नेपाली भाषालाई शिक्षाको माध्यमको रुपमा सिफारिस ग¥यो । यसले खस नेपाली भाषाको विकासमा सहयोग पुगेपनि गैह्र खसभाषी विद्यार्थी शिक्षाको पहुँच बिस्तार हुन सकेन । मातृभाषामा शिक्षा दिँदा सिकाई उपलब्धी राम्रो हुने निष्कर्ष संसारभरका शिक्षाविदहरुले निकालेका छन् । ‘नेपालको संविधान’ धारा ३१ ले मातृभाषामा शिक्षालाई मौलिक हकको रुपमा स्थापित गरेको छ । यसले महागुरु फाल्गुनन्दको शिक्षासम्बन्धी दुरदृष्टिलाई स्पष्ट पार्छ ।

मानवता, समानता र नारीवादी आन्दोलन

महागुरु फाल्गुनन्दले सत्यधर्म मुचुल्काको माध्यमबाट अहिंसा र मानवतावादी आन्दोलन अघि बढाउनुभएको थियो । मुचुल्काले समाजमा लिङ्गीय, जातीय र भाषिक विभेदलाई हटाउन चाहेको थियो । सत्यधर्म मुचुल्काको पहिलो बुँदामा मुचुल्कामा ‘छोरी चेलीको सोतरित लिन बन्द गर्ने’ उल्लेख गरेको छ । छोरीको विवाहमा सुन, चाँदी, नगद, मासु र रक्सीको माग गर्ने चलन थियो, रहेको छ । किरात लिम्बू समुदायमा छोरीको विवाहमा ‘मोल’ नै तोकेर सोतरित लिने चलन समाजमा थियो, अझै छ ।

संसारका अधिकांश मानव समुदाय पुरुष प्रधान संरचनामा संरचित छन् । पुरुष प्रधान संरचनाले महिलाहरुलाई दोस्रो दर्जाको मानवका रुपमा स्थापित गर्दै विभेद गर्दछ । महिलालाई कमजोर र दोस्रो दर्जामा राख्न कानुन, संस्कृति र परम्पराहरु निर्माण गरिन्छ । नारीवादी लेखिका सिमोन दि विभू उनको पस्तक द सेकेण्ड सेक्स मा विवाहको माध्यमबाट महिलाई पुरुषको दास बनाउने वैधानिकता प्रदान गर्ने दावि गर्छिन् । छोरालाई जग्गा–जमिनको मालिक, जात, थर र वंशको उत्तराधिकारी मान्ने गरिन्छ । छोरीले विवाहपछि ‘श्रीमानको थर, धर्म, वर्ग…पुरुषको अर्धाङिगणी’ बनाइन्छ । ‘छोरीको विवाहमा सोतरितका नाममा सुन, चाँदी, नगद, मदिरा, तथा मासुका कोशेली लिनुलाई नारीको बिक्रीको’ रुपमा मुचुल्काले व्याखा गरेको छ । माहागुरु फाल्गुनन्दले लिङ्गीय विभेद र दमनबाट संस्कृतिलाई अलग राख्नु पर्ने मुचुल्काको माध्यमबाट जोड दिनुभएको छ ।

बलिपूजा त्याग्ने विषयलाई सत्यधर्म मुचुल्काले जोड दिएको छ । मानिस आफूलाई सर्वश्रेष्ठ प्राणी ठान्ने गर्छ । अन्य प्राणीलाई विवेकहीन र आत्मारहित प्राणीको रुपमा ठान्दछ । आफ्नो भलो हुने आशामा अन्य प्राणीको बली चढाउने चलन पनि छ । सत्यधर्म मुचुल्काले सबै प्राणीको अस्तित्वलाई सम्मान गर्ने र सबै प्राणीलाई ‘माङ (इश्वर)को सन्तान’को रुपमा व्याखा गर्ने प्रयास गरेको छ । बलीपूजा जीव हिंसासँगसम्बन्धित रहेकाले यसलाई त्यागेर अहिंसाको बाटोमा जीवनलाई डो¥याउनु पर्नेमा जोड दिएको छ । बलीपूजाको ठाउँमा फल—फूलसँग सेवा गर्नु पर्नेमा जोड दिएको छ ।

मुचुल्काले शाकाहारी जीवन पद्धतिमा जोड दिएको छ । मादक पदार्थ तथा मदिरा सेवनले व्यक्ति र समाजको स्वाथ्यमा नकरात्मक असर पार्ने भएकोले यसको सेवन नगर्ने मुचुल्कामा समावेश गरिएको छ । महागुरु फाल्गुनन्दले यी कार्यका निम्ति राजद्रोहको अभियोग भोग्नुप¥यो । वहाँलाई वि.सं. १९९०÷९१ ‘लिम्बुवानको राजा बन्न खोजेको’, ‘रीति थिति बिगारेको’ लगायतको अभियोगमा पक्राउ गरी काठमाण्डौं लगिएको थियो । यसै गरी वि.सं. १९९५ मा दोस्रोपल्ट गिरफ्तार हुनुभयो ।

मुन्धुम लिपिकरण

महागुरु फाल्गुनन्दले लिखित मुन्धुमको प्रयोगको थालनी गर्नुभयो । वि.सं. १९८८ बैसाक २४—२८ गते पान्थर लबे्रमा निर्माण गरिएको ‘सत्यधर्म मुचुल्का’ले मुन्धुमलाई लिपिबद्ध गर्ने उल्लेख गरेको थियो । वहाँले लामो समयदेखि मौखिक परम्परामा अभ्यास भइरहेको मुन्धुमलाई किरात सिरिजंगा लिपिमा लिपिवद्ध गर्नुभयो ।

‘थेबा—युमा खमा मुन्धुम’, ‘चासोक मुन्धुम’, ‘सोमाङ केमाङ मुन्धुम’, ‘साक्मुरा वदेम्बा मुन्धुम’, ‘साप्पोक चोमेन मुन्धुम’, ‘मेखिम खमा मुन्धुम’, ‘कुसाङ सेमा मुन्धुम’, ‘साम्सामा मुन्धुम’ लगायत चार दर्जन मुन्धुमहरुलाई महागुरुले लिपिवद्ध गर्नुभएको छ । वहाँ आफैमा मुन्धुमसावा हुनुहुन्थ्यो । जब वहाँमा ‘माङ लिन्छिङ’ मा गथ्र्यो, वहाँले मुन्धुम भन्नुहुन्थ्यो । चेलाहरुले किरात सिरिजंगा लिपिमा लेख्थे । चेलाहरु सँधै गाउँमा निर्मित मसी र बाँसका कलमसँगै हिड्ने गर्थे । वहाँले लिपिवद्ध गर्नुभएको मुन्धुमलाई सम्पादन र छपाईमा ल्याउने कार्य मुहिङगुम अङसीमाङ लिङदेन आत्मानन्द सेइङले गर्दै आउनु भएको छ । हाल, नेपाल, भारत (सिक्किम, दार्जिलिङ, आसाम), हङकङ, सिङगापुर, बेलायत, क्यानडा, अष्ट्रेलिया, मलेशीया, जापान, कोरिया, कतारलगायतका स्थानमा प्रयोग भइरहेको छ । माङसेबुङमा मुन्धुम पठनपाठन भइरहेको छ । अझ धेरै मुन्धुमहरु लिपिवद्ध हुन बाँकी रहेका छन् ।

संहिताकृत मुन्धुमहरुलाई प्रयोग र अध्यायन गर्न माङहीमहरुको स्थापना गरियो । महागुरु फाल्गुनन्दका पालमा ताप्लेजुङ, पान्थर, इलाम र भुटानका विभिन्न स्थानहरुमा माङहीमहरु स्थापना गरिए । ती माङहीमहरुमा ढोंड र दियालो बालेर मुन्धुम पढ्ने गरेको महागुरुका जीवित चेला नरदल फेजोङ सुनाउनुहुन्छ । यो मुन्धुम पठन—पाठनको अनौपचारिक थालनी थियो । यसैको निरन्तरता स्वरुप किरात धर्मगुरुले मुहिङगुम अङसीमाङ लिङदेन आत्मानन्दले वि.सं. २०४० तिर माङसेबुङ इलाममा ‘किरात साम्जिक मुन्धुम निसामहिम’ स्थापना गरी मुन्धुमको औपचारिक पठनपाठन शुरु गर्नुभएको थियो ।

विरामी-दुःखीको सेवा

महागुरु फाल्गुनन्दले जीवनको पछिल्लो ३० वर्षको अधिकांश समय विरामी तथा दुःखीहरुको सेवामा बिताउनुभयो । पल्टनमा आधुनिक औषधिले निको नभएका विरामीलाई मुन्धुमी विधि र जडिबुटीद्वारा उपाचार गर्नुभएको पाइन्छ । यसबारे हेमबहादुर गुरङ र कुलानन्द दाहालद्वारा वि.सं. २०२३ मा प्रकाशित ‘महागुरु फाल्गुनन्द जीवनी’ मा उल्लेख छ । महागुरु फाल्गुनन्द ‘वि.सं. १९६४ सालमा २२ वर्षको उमेरमा अंग्रेजको गोर्खाली फौज’ मा भर्ना हुनुभयो । पल्टनमा रहँदा पनि वहाँ बिरामीहरुको सेवामा तल्लीन रहने गर्नुहुन्थ्यो ।

धामी, झाँक्री, ‘या’ फेदाङमा, साम्बा र अस्पतालले निको पार्न नसकेका अनेकौं विरामीहरुलाई महागुरु फाल्गुनन्दले निको पारेर घटनाबारे थुप्रै पुस्तक, लेख र किमदन्ती पढ्न र सुन्न पाइन्छ । वहाँले नेपाल, भारत, भुटान र वर्माका विभिन्न स्थानमा पुगेर विरामी तथा दुःखीहरुका निम्ति माङसेवा तथा जडीबुटीबाट उपचार गर्नुभयो । वि.सं. १९९३ मा महागुरु फाल्गुनन्द भुटान जानुभयो । ‘पानाखोला गाउँकी फाट्टिनी माइली सेर्पाको साह्रै पेट दुख्ने बिमार थियो । सत्यहाङमालाई दर्शन गरी दुई, चार दाना अक्षता फुकेर ख्वाएपछि उनको पेट दुख्ने विमार आए । इलाम जीतपुर पारीगाउँका बलिवन्त (महागुरु फाल्गुनन्दका काका) का श्रीमती युब्रुङमा दीर्घ तीनवर्षदेखि रोगिएका थिए । ‘युब्रुङमाको उपचारको लागि वलिवन्तले अनेक उपाय गरे । तर, पार लागेन । काकाको अनुरोधपछि महागुरु फाल्गुनन्दले माङसेवा गरिदिनु भई, सुनपानी र तीतेपाती पानीले सेसे साङसाङ (चोख्याउने काम) गर्नुभयो । युब्रुङमा निको भइन् ।

वि.सं. २००१ मा काठमाण्डौंका जनरल विक्रम शमसेर जबरालाई र उनकी श्रीमतीलाई उपचार गर्न महागुरु फाल्गुनन्दलाई काठमाण्डौं भिकाईएको थियो । तत्कालीन नायव वडागुरु पं. द्वीपराजको सल्लाह अनुसार जनरलले ‘पूर्वी लिम्बुवान पल्लो किरातमा एकजना तपस्वी लिम्बू ठूला गुरु’ लिन एक सिपाई पठाए । ‘ठूला गुरु’ महागुरु फाल्गुनन्दलाई भनिएको थियो । महागुरु फाल्गुनन्द काठमाण्डौं जानुभयो । सेवा र उपचार गर्नुभयो । उनीहरु निको भए । महागुरुले दुःखीका निम्ति निशुल्क सेवा गर्नुहुन्थ्यो । वहाँलाई जनरले ‘उपकार वापत ५०० रुपैयाँ भेटी राखी विदा दिन खोज्दा आफूले उपकार वापत कहिल्यै रुपैया पैसा लिने नगरेको’ बताउनुभयो । वहाँलाई काठमाण्डौंमा बस्न अनुरोध भयो । तर, बस्नुभएन । वहाले समाजका निम्ति सेवा गर्ने जिम्मेवारी रहेको बताउनुभयो ।

लामो समय बिराम भएका विरामीहरु वहाँले उपकार गरेपछि सजिलै निको हुन्थे । महागुरु फाल्गुनन्द जहाँ पुगे पनि विरामीको लाइन लाग्थे । वहाँ आफैमा योग साधनाबाट माङगेप्मा (निर्वाण) गर्नुभएको थियो । योग विज्ञानका अनुसार योग सधनका माध्यमबाट आफूभित्र रहेको अत्भूत शक्तिलाई कुनै अंगमा केन्द्रित गर्न सक्छन् । यसरी शरिरको कुनै अंगमा केन्द्रित गरेको विरामीलाई उपचार गर्न सकिन्छ । यसलाई ‘रेकी’ भनिन्छ । गौतम बुद्ध र फाल्गनन्द विरामका अगाडि गइदिए पनि विरामी निको हुने गरेको सुन्न, पढ्न पाइन्छ ।

मनोविज्ञका अनुसार मानिस योग साधनाका माध्यमबाट ‘परम चेतन’ (सुपर कन्सियस) मा पुग्न सक्छन् । परम चेतना प्राप्त भएपछि मानिसले भूत, वर्तमान र भविश्यवारे थाहा पाउन सक्छन् । अर्कोतर्फ मानिको ‘विलिभ सिष्टम’ (विश्वास प्रणाली) जातृत गराएपछि मानिसभित्रका अत्भूत शक्ति सक्रिय हुन्छ । मानिसभित्रको अत्भूत शक्ति जागृत भएमा बिरामीले रोग जित्न सक्छन् । महागुरु फाल्गुनन्दमा विरामीको विश्वास प्रणाली जागृत गराउने विशेष क्षमता थियो । जसका कारण हजारौं विरामीको उपचार संभव भएको थियो ।

प्रकृति संरक्षण

महागुरु फाल्गुनन्द जहाँ पुगेपनि सेवा पूजा गर्ने गर्नुहुन्थ्यो । वहाँले हिमाल, डाँडा, खोला, जंगल, ओडार र मैदानहरुमा माङसेवा गर्नुहुन्थ्यो । वहाँले नेपाल, भारत, भुटान र वर्माका सयौं स्थानहरुमा सेवा लाउनुभएको कुरा विभिन्न लेख र पुस्तकमा उल्लेख भएको पाइन्छ । महागुरु फाल्गुनन्द प्रकृतिका सबै तत्वहरुलाई माङको अंशका रुपमा सम्बोधन गर्ने गर्नुहुन्थ्यो । जसले प्रकृतिसँग विवेकपूर्ण अन्तक्रिया गर्नेतर्फ प्रेरित गर्दछ । यसले खोलानाला, हावा पानी, हिमाल, पहाड र समथर भूमिलाई सफा सुग्घर र संरक्षण गर्नुपर्नेमा फाल्गुनन्दको जोड रहेको स्पष्ट पार्छ ।

पल्टने जीवनपछि महागुरु फाल्गुनन्दले स्वदेश विदेशका विभिन्न ठाउँको भ्रमण गर्नुभयो । खानेपानीको स्रोत नभएको विभिन्न स्थानमा पानी उमार्नुभयो, कुवाहरु खन्नुभयो । वि.सं. १८८३ मा पाँचथरको चोकमागुस्थित लब्रेमा ‘किरात साङसेनवरक’ माङहीम निर्माण गर्नुभयो । माङहीम क्षेत्र निपानी थियो । खानेपानिको मुहान थिएन । माङहीम नजिकै वि.सं. १८८४ माङसेवा गरी पानी माग्नुभयो, कुवा खन्नुभयो । सो निपानी जग्गामा पानीको मुहान फुट्यो । मुहान संरक्षणका निम्ति लब्रेको सयौं रोपनी जग्गामा विरुवा लगानुभयो ।

महागुरु फाल्गुनन्दले अन्य धेरै स्थानमा पानी उमार्नुभएको पाइन्छ । पान्थर रविको मुढेमा साधु गुफा माडे चौर’, इलाम जितपुर पारीगाउँ ‘वहाँको काका बलिवन्त लिङदेनको अनुरोधमा वि.सं. १९८० मा र १९८५ मा इलाम माङमालुङ छेउ तीनचुलेमा पानी उमार्नु भएको थियो । यसैगरी १९८६ पान्थर कुरुम्बा १, सिक्तेम्बाको थोक्पेत्चम्मा सानु डाँडामा र १९९४ इलाकै इभाङ चिम्भुवामा पानी उमार्नुभएको उल्लेख छ । महागुरु फाल्गुनन्दले उमार्नु भएको पानी आजसम्म पनि प्रयोग भइरहेको छ । निपानी जग्गामा पानीको मुहान फुटाउनुमा वहाँमा भूमिगत पानीका स्रोतबारे विशेष ‘आत्मपहिचान’ थियो । पानीका मुहानलाई टिकाउन वृक्षा रोपण गर्नुहुन्थ्यो । लब्रे शुरुमा नाङगो डाँडाको रुपमा रहेका थियो । महागुरु फाल्गुनन्दले दार्जिलिङको भूसपाते र नेपालका विभिन्न स्थानबाट विरुवाहरु ल्याएर वृक्षा रोपण गर्नुभयो । सो स्थानको विरुवा नकाट्न एउटा सत्यधर्म मुचुल्का बाँध्नुभयो । जंगल बढेपछि पानीको स्रोत बढ्ने भयो ।

महागुरुले थुप्रै स्थानहरुमा पहिरो थाम्नु भएको वहाँको जीवनी पढ्न र सम्बन्धित क्षेत्रका मानिसबाट बुझ्न पाइन्छ । महागुरु फाल्गनन्दबारे लामो समयदेखि खोजमा लाग्नुभएका रमेश तुम्बापो र मनकुमार फेजोङले महागुरु फल्गुनन्द र लोपन्मुख कथाहरु नामक पुस्तकमा चर्चा गरेका छन् । १९७८ बैसाकमा चोकमागुका सुब्बा हर्कधोजले ‘मेरो जग्गामा हिउदो वर्ष बगिरहने पहिरो छ, त्यसलाई रोकिदिनु’ भनेपछि वहाँले सेवा लगाइदिनु भयो । पैह्रो थामियो । एकपल्ट मिक्लुक थुम (हाल इलामको साक्फारा ८) कालीखोला र बुबाना खालाशिरमा ‘ठूलो पैह्रो गएको ठाउँमा त्यहाँ गाउँ समेत लाने आशंका थियो ।’ सो स्थानमा पहिरो रोक्न गुरुले उपाय सुझाउनु भयो । यसैगरी इलामको बाँझो ८, आदिपुर सेवा लगाउनु भएपछि पहिरो थामिएको थियो । वहाँले स्वदेश विदेशका विभिन्न स्थानहरुमा पैह्रो महागुरुले सँधै पहिरो रोक्न माङ सेवा लगाउने, बृक्षा रोपण गर्न लगाउने र भूमिलाई प्रदुषित नगर्न अनुरोध गर्नुहुन्थो । जसले प्रकृति संरक्षरणमा उहाँको भूमिका देखिन्छ ।

अन्त्यमा

महागुरु फाल्गुनन्द राष्ट्रिय विभूति हुनुभएपछि वहाँको जीवनका बिभिन्न पक्षबारे छलफल भइरहेका छन् । बहाँलाई आध्यात्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट बढी छलफल गरिएका छन् । महागुरु फाल्गुनन्दका दर्शनलाई मानवतावादी र प्रकृतिवादी दृष्टिकोणबाट व्याखा गर्दा फरक अर्थहरु पाउन सकिन्छ ।

सन्दर्भ सामग्री

अधिकारी, तोयानाथ माध्यमिक शिक्षक दिशानिर्देश काठमाण्डौं : आदित्य बुक्स एण्ड डिष्ट्रिव्युटर्स, २०७५

आङबुहाङ, अबोध अविरल ‘सांस्कृतिक उपनिवेश विरुद्ध सत्यधर्म मुचुल्का’ किरात साम्यो साक्थिम्गेन मुजोत्लुङ पान्जुम्भो स्कामारिका माङसेबुङ : किरात साम्यो साक्थिम्गेन मुजोत्लुङ पान्जुम्भो, १०४—१०८