माङमालुङ इलाम जिल्लामा रहेका विभिन्न पर्यटकीय स्थलहरुमध्ये एक प्रसिद्ध ऐतिहासिक धार्मिक पर्यटकीय स्थल हो । माङमालुङ इलाम सदरमुकामदेखि करिव १५ कोष पश्चिममा अवस्थित छ । धार्मिक तथा पर्यटकीय महत्व बोकेको माङमालुङ समुन्द्री सतहबाट २ हजार १ सय मिटरको उचाईमा पर्दछ । प्राकृतिक सुन्दरताले भरिपूर्ण माङमालुङ पश्चिमी इलामको माङसेबुङ गाउँपालिका वडा नम्बर २ र ६ को संगम स्थलमा अवस्थित छ । यो करिब १५ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको छ ।
माङमालुङको छुटै मौलिक पहिचान र चिनारी रहेको छ । माङमालुङ ऐतिहासिक, प्राकृतिक, पुरातात्विक, पर्यटकीय महत्व बोकेको एक पवित्र धार्मिक क्षेत्र मानिन्छ । विविधताले भरिपूर्ण मनमोहक माङमालुङ घुम्न आउने जो कोही पनि यसको वर्णन गर्न चुक्दैनन् ।
यहाँ उधौली र उभौलीमा गरी वर्षामा दुई पटक पूजापाठ हुने गरेको छ । विशेष गरी किरात धर्मावलम्बीहरुको उपस्थिती रहने गरेको भएपनि यस क्षेत्रमा सबै प्रकारका धर्मावलम्बीहरु आउने गरेका छन् । सबै प्रकारका धर्मावलम्बीहरुका लागि माङमालुङ आस्थाको केन्द्रविन्दु बन्न पुगेको छ । यहाँका मठमन्दिरमा बलि पूजा नगर्नु यसको प्रमुख विशेषता हो । पूजा आजाका लागि यहाँ सबै धर्मावलम्बीहरुले सात्विक तरिका अपनाउँछन् ।
यहाँ जो कोही पनि अनौठो ढुङ्गाको रहस्यमा परेर फर्कन्छन् । यहाँका आगन्तुकहरु सो ढुङ्गा नहेरी फर्कदैंनन् । यो ढुङ्गाको छुट्टै आकर्षण छ । त्यस ढुङ्गालाई चक्रशिला भनिएको छ । गोही आकारको ढुङ्गामाथि अडिएर रहेको सो ढुङ्गालाई एक औंलाले सजिलै हल्लउन सकिन्छ तर त्यहाँबाट हटाउन भने सकिदैंन ।
यहाँ यसका साथै विभिन्न आकृतिका ढुङ्गा देख्न पाईन्छ । यी शिला पत्थरमा पनि विभिन्न आकृति प्राकृतिक रुपमा कुँदिएका छन् । यसकारण यो ठाउँलाई प्राकृतिक शिलाहरुको अत्भसत स्थल नै भन्ने गरिएको छ । माङमालुङमा औपचारिक पूजा गर्न थालिएको साढे तीन दशक जति भएको पाईन्छ । यसको उत्पति भने तीन सय वर्ष अघि भएको अनुमान स्थानीय बासिन्दाको छ । यो ठाउँ पुग्न इलाम जिल्ला सदरमुकादेखि पैदल हिँडे एक दिन लाग्न सक्छ । सदरमुकामदेखि पाँचथरको सीमावर्ती राँके, घुर्पिसे पञ्चमी, रवी हुँदै र अर्को बाटो इलामकै मंगलबारे, गजुरमुखी, इभाङ हुँदै गाडीबाट पनि पुग्न सकिन्छ । झापाको दमकदेखि गाडी चढे रतुवा खोलको किनारैकिनार त्यसपछि माङसेबुङ भएर तीन घण्डामा माङमालुङ पुग्न सकिन्छ । यो मोटरबाटो निर्माणाधीन दमक रवि सडक (फाल्गुनन्द मार्ग) हो ।
पैदल यात्रुले दमक र बेलडाँगीबाट अनि अर्को मोरङको मधुमलाबाट पेरुँगे, टोड्के कुसुन्डे हुँदै ८ घण्टाको यात्रा तय गर्नुपर्छ । यो बाटो पदयात्राको लागि आर्कषक गन्तव्य बन्न सक्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिन्न । यसका साथै माङमालुङ क्षेत्र भएर इलाम र पाँचथरको सीमावर्ती राँके भएर धनकुटाको राजारानी हुँदै सुनसरीको धरान जोड्ने मोटरबाटो निर्माणधीन छ ।
मुख्य आर्कषणहरु
माङमालुङ/विजुवानी ढुङ्गा (सात चीरा)
किंवदन्तीका अनुसार विगतमा यो डाँडामा रहेको पोखरीको नागले बटुवा र गोठाला, दाउरा घाँस गर्न जाने स्थानीय बासिन्दालाई दुःख दिने गर्दथ्यो । नागले हैरानी दिएकै समयमा यो क्षेत्रमा एक जना माङमा (विजुवानी महिला) आईपुगिन् । स्थानीय वासीले माङमासमक्ष नागले हैरानी पारेको दुखेसो गरे । तब माङ्ले स्थानीय वासीलाई नागको पीडाबाट मुक्त गराउने बचनबद्धता गरिन् ।
स्थानीयवासीलाई आफू मरे दूध बग्ने र नागको मृत्यु भए रगत बग्ने बताएर उनी नागसँग संघर्ष गर्न पोखरीमा पसिन् । पोखरीमा पस्नुअघि उनले पोखरी छेउमा रहेको शिलामा घाम तापिरेहेको नागलाई कासँको थालले प्रहार गरिन् । यो शिला सात चिरा भयो । जुन अझै हेर्न सकिन्छ । त्यसपछि नाग पोखरीमा पस्यो । माङ्मा पनि पोखरीमै पसिन् । भीषण भिडन्त भयो । अन्ततः पोखरीमका रगत देखियो । तापनि नागको मृत्यु भने सम्भव भएन । नाग पोखरीबाट भागेर अन्यत्र गयो ।
यहीबाट यस ठाउँको नाम माङ्माले नाग भगाउने क्रममा शक्ति प्रदर्शन गरेको ढुङ्गा (लुङ) लाई आधार मानेर वान्तवा नेपाली भाषामा माङमालुङ रहन गएको हो । यसलाई लिम्बू नेपाली भाषामा थालाचेप्पा पनि भन्ने गरिएको पाईन्छ । त्यही समय नागको रगतले पोखरीबाट रगतसहितको पानी बगेर खोल्समा मिसिएकाले अपभ्रशं भएर खस नेपाली भाषामा रत्तुवा खोलाको नामाङकरण भएको मानिन्छ । यो खोलाको शिर माङमालुङ, ढेङगुरे डाँडा र तीनथुम्की डाँडा हो ।
धार्मिक पर्यटकीय, ऐतिहासिक एवं पुरातात्विक क्षेत्र
माङमालुङ खासगरी धार्मिक पर्यटकीय सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो । यहाँ विगत साढे तीन दशकयता उभौली र उधौली गरी वर्षमा दुई पटक विशेष पूजा पाठ गरिदैं आएको छ । अन्य समयमा पनि पूजाआजको क्रम जारी रहन्छ । खासगरी यो ठाउँ अहिंसोपाषक गुरु ज्योतिनन्दको तपस्या स्थल हो । महाप्रभु ज्योतिनन्दपछि अन्य थुप्रै गुरुहरुले यहाँ तपस्या गरेका छन् । यहाँ कसनै पनि प्रकारको बलि भोग प्रतिबन्धित छ । यहाँ समत्विक तवरबाट पूजाआजा हुने गरेको छ । यस क्षेत्रमा राष्ट्रिय विभूति महागुरु फाल्गुनन्दले पनि तपस्या गरेको पाईन्छ । तपस्या स्थाललगायत यहाँका विविध पक्षलाई हृदयङकन गर्दा माङमालुङ ऐतिहासिक एवं पुरातात्विक महत्वको रहेको स्पष्ट हुन्छ ।
प्राकृतिक शिलाहरुको अद्भूत संगम स्थल
यहाँका शिला पत्थरमा कँदिएका विभिन्न पशू पन्छीदेखि र देवीदेवताको आकृति हेर्दा यो ठाउँ अदभूत स्थल हो । उत्खनन हुन बाँकी रहेको गुफा, पहरा अनि बाघढुङ्गा बेउलाबेउली ढुङ्गालगायत विभिन्न प्रकारका खोज अनुसन्धानमूलक पक्ष यस क्षेत्रमा रहेका छन् । अर्को तर्फ अचम्मकामे ढुङ्गा, जसले आगन्तुकलाई आश्चार्यचकित नपारी रहन सक्दैन । एक औंलाले हल्लाउन सकिने यो ढुङ्गालाई चक्र शिला भनिएको छ ।
प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण
माङमालुङ प्राकृतिक सौन्दयले भरिपूर्ण क्षेत्र हो । यहाँ विभिन्न प्रजातीका वनस्पति, बोटविरुवा, जीवजन्तु, राचुरुङ्गी, रंगीचंगीहरु नजिर्कबाट नियाल्न सकिन्छ । यहाँका गुराँसेडाँडा (रमिते), ढेङ्गुरे, तीनथुम्की र हस्टेडाँडालगायतका क्षेत्र सर्योदय र सर्यास्त दृश्यावलोकनका लागि समेत उपयुक्त क्षेत्र हुन् । यहाँबाट हिमश्रृङ्खलादेखि तराईका विभिन्न क्षेत्रको नजर गर्न सकिन्छ । वनभोजका लागि उपयुक्त स्थल समेत उपलब्ध छ । यसका साथै माङमालुङ चिया बगानले यस क्षेत्रका आगन्तुकलाई प्राकृतिक सुन्दरतामा भुलिन थप मद्दत गर्छ ।
खेलकुदका लागि चित्रेस्थित डोल खेलमैदान सम्भाव्य क्षेत्र हुन् । यी मैदानहरु निर्माणका लागि उचित पहल हुने हो भने खेलकुदका लागि स्थानीय तहमा मैदानको अभाव खड्किेने छैन ।
राष्टिय विभूती महागुरु फाल्गुनन्द र अहिंसोपासक गुरु महाप्रभु ज्योतिनन्दको जन्मस्थल
महागुरु फाल्गुनन्दको जन्म माङमालुङदेखि आधा घण्टाको दूरीमा रहेको माङसेबुङ गाउँपालिका वडा नम्बर २ इभाङको चुक्चीनाम्बामा भएको थियो । चुक्चीनाम्बामा लिङ्देन लिम्बू परिवारमा जन्मिएर धार्मिक यात्रा तय गरेका फाल्गुनन्दले् समाजसुधारका काम जन्मस्थलमै फर्किएर थालेका थिए । उनले त्यहाँ पहिलो पटक मन्दिर निर्माण गरेका थिए । महागुरु ज्योतिनन्दको जन्म पनि माङसेबुङ गाउँपालिका वडा नम्बर २ मा नै भएको थियो । उनले माङमालुङमा तपस्या गरेका थिए ।
धर्मगुरुहरुको गाउँ
माङमालुङले धार्मिक पर्यटकीय ठाउँको पहिचान पाउनुमा यस क्षेत्रको धर्मावलम्बीहरुको महत्वपूर्ण स्थान छ । यस क्षेत्रका विभिन्न धर्म तथा सम्प्रादयका गुरुहरुको बाहुल्यता छ । फाल्गुनन्द, ज्योतिनन्ददेखि आत्मनन्द र सचितानन्द लगायत जोसमानी सम्प्रदायका गुरुहरु यस क्षेत्रमा अधिक छन् । यतिमात्र नभई साना साना समूहमा रहेका अन्य धर्मावलम्बीहरुको संख्या पनि कम छैन ।
विभिन्न जातजातीहरुको बसोबास
माङमालुङ आसपासमा राई र लिम्बू जातीहरुको बाहुल्य छ भने बाहुन, क्षेत्री, मगर, कामी, दमाईलगायत विविध जातिको बसोबास छ । जातीय विविधताअनुसार भाषिक, धार्मिक तथा साँस्कृतिक बाहुल्यता रहिआएको छ ।
स्थानीयको आयश्रोतको माध्यम
माङमालुङ क्षेत्रमा पर्ने स्थानीयवासीको आयआर्जनको मुख्य बाटो कृषि हो । यसका साथै पछिल्लो चरण वैदेशिक रोजगारमा जाने र यसैमा आश्रित हुनेको संख्या पनि बढ्दो छ । कृषितर्फ अलैंची, कूचो, अदुवा, चिया, स्कूस लगायत खाद्यान्न बाली मकै, आलु मुख्य हुन् । व्यापारीक हिसाबले चिसोपानी पञ्चमी बजार पाँचथरको दक्षिणी र इलामको दक्षिण पश्चिमी क्षेत्रका लागि केन्द्र मान्न सकिन्छ । यसका साथै माङमालुङ बजार र चतुरे बजार पनि व्यापारीक केन्द्रतर्फ उन्मुख छन् ।
नजिकै रहेका धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलहरु
माङसेबुङ गाउँपालिका वडा नम्बर १ को गजुरमुखीधाम, ५ को माङसेबुङ, इलाम–मोरङ्ग–धनकुटा–पाँचथरको सीमामा पर्ने मिक्लाजुङ, पाँचथर जिल्लाकै दोश्रो व्यपारीक केन्द्र रवि छन् ।
